Eta faxistak Galdakaon sartu ziran

VIZCAYA – Calle principal de Galdácano tomada por las fuerzas nacionales.

16-6-37

Besterik ez dino Espainiako Biblioteka Nazionalean gordetako argazki honen atzeko aldeko oharrak. Beste hamaikatxu erretratu dagoz, okupazinoaren osteko egunetakoak danak.

Argazkia atara baino egun bat lehenago jausi zan Galdakao, bagilaren 15ean. Udabarri gogor eta krudela izan zan 1937koa. Faxistak Bilbotik gero eta hurrago egozan, eta ha zan okupau bako azkenengo uriburu euskalduna.

Faxistak, Juan Bautista Uriarte kalean. Espainiako Biblioteka Nazionaleko funtsak

Bagilaren 13an, Larrabetzu ingurutik sartu ziran Francoren tropak. Egun bi ibili ziran inguruak bonbardetan; 70 bat hegazkin bonbaketari erabili ebezan, 50 bat ehiza-hegazkin, eta milaka soldadu aleman, italiar, mairu eta espainiar. Holan, Nafarroako I. Brigadea Gaztelumendi ingurutik sartu zan, Burdin Hesia apurtuta.

Hurrengo egun bietan, EAJ-PNVren Martiartu eta Simon Bolivar batailoiek, Unión de Hermanos Proletarios sozialista asturiarren baitailoiak, CNTren Malatesta batailoi anarkisteak eta EPK-PCEren Gipuzkoa batailoi komunisteak gogor eutsi eutsien faxisten erasoari. Makina bat lagun hil ebezan tropa nazionalek. Errepublikaren aldeko gudari eta miliazianoek burrukan segidu eben, gero eta indar gitxiagogaz, hegazkin barik eta bitarteko urriekaz.

Ibaizabal errekan tope egiteko ahalegina egin eben, baina ahaleginak ahalegin, bagilaren 15ean, arrastiz, Francoren tropak Galdakaon sartu ziran. Hurrengo egunean egindakoa da erretratua. Ez da erreza gure herriko kale nagusia holangoa zanik sinistea, zenbat aldatu dan!

Trankil doaz buruzagi nazionalak Juan Bautista Uriarte kalean gora, berbetan. Baina orduan hasi zan galdakoztar askorentzat inpernua: atxiloketak, epaiketa barregarriak, errepresioa, kartzelea, bildurra… eta miseria gorria.

Argazkian, Inuntziaga txaleta be ikusten da. Behin-behineko kartzelea izan zan Inuntziaga, hara eroan ebezan herrian atxilotutakoak: batzuk, handik beste kartzela batzuetara eroan ebezan; eta, beste batzuk, zuzenean fusilatzera.

Galdakao okupau ostean, faxistek aurrera egin eben, Bilborantz. Handik lau egunera jausi zan Bilbo, bagilaren 19an.

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa – Galdakao Gogora

La muerte sembrada en 1937 brotó dos décadas más tarde

1957ko ekainaren 29an, Kantabria aldetik basolanetarako etorritako lau behargin hil ziren Olabarrieta eta Aperribai inguruan, lehergailu batek eztanda egin ostean. Dena dela, historia hau hainbat urte lehenago hasi zen, 1937ko ekainean, hain zuzen ere. Borrokaldi gogorrak izan ziren Galdakaon, Ibaizabal eta Nerbioi erreken inguruan, ekainaren 13tik 15era bitartean, Bilbo jausi baino aste batzuk lehenago. Francoren tropek orduan botatako obusetako batek hil zituen lau gazteak.

 

El 29 de enero de 1957 cuatro trabajadores venidos desde Cantabria murieron a causa de una explosión en las laderas de Ganguren, sobre los actuales barrios de Olabarrieta y Aperribai, cerca de Azpuru. Otros dos fueron heridos de gravedad. El suceso se recoge en el periódico “La Gaceta del norte” del día 30 de junio de ese año, que José Joaquín Gallastegi, “alma mater” de los barrios mencionados nos ha hecho llegar.

Los seis trabajadores estaban cavando hoyos para plantar pinos, cuando se encontraron con un obús. Ricardo, Maximino, German y José murieron en el acto, y los hermanos Gervasio y Julián resultaron heridos y trasladados al hospital de Basurto. No se sabe a ciencia cierta qué es lo que paso exactamente, por lo menos así lo cuenta el diario bilbaíno.

"La Gaceta del Norte" egunkariko albistea. 

Pero esta historia empieza mucho antes, exactamente, hacía el mediados de junio de 1937.

Estamos en junio de 1937, queda muy poco para la caída de Bilbao.

El día 13 de junio las tropas leales a la Republica defienden la villa desde trincheras improvisadas en el monte Avril. Se trata de los restos del Batallón San Andrés, del Rebelión de la Sal, del de Izquierda Republicana Capitán Casero, del Martiartu y del UHP Unión de Hermanos Proletarios.

Al día siguiente, el día 14 de junio, hacía las 8 o 9 de la mañana se pierde esa posición. Artillería y aviación facciosas bombardean la zona de Santo Domingo, mientras otros batallones leales, ya muy debilitados, acuden a la defensa final de Santo Domingo y Artxanda.

Ese día, las laderas de la zona alta de esos dos barrios de Galdakao sobre la unión del Ibaizabal y el Nerbioi fueron bombardeadas a conciencia.

El día 16 de junio la I Brigada de las tropas nacionales llega al puente de Artunduaga, y ocupa Basauri y el monte Malmasin.

Para ello bajó desde Santa Marina y la zona de El Vivero siguiendo tres direcciones: por la derecha, para cruzar los puentes de Urbi y de Artunduaga; por el centro, cruza el Ibaizabal entre Zuazo y Arkotxa, por el puente del Mercadillo; y por la izquierda, baja a Elexalde, ocupa Galdakao y cruza el rio por el puente de Torrezabal, para llegar hasta la ermita de Arteta y Upo.

Urbi y las laderas que bajan hasta allí fueron realmente importantes desde el punto de vista estratégico y por ello sufrieron importantes bombardeos.

El obús que estalló en 1957 y mató a cuatro trabajadores era uno de los lanzados entre esos días 13 y 15 de junio de 1937 por las tropas franquistas, pocos días antes de la caída de Bilbao.

La muerte sembrada en nuestros montes durante aquellos días de 1937 dio trágicos frutos mucho tiempo después, segando en este caso las muy jóvenes vidas de cuatro personas.

Texto: Nagore Ferreira Zamalloa – Kepa Lizarraga

Emakumea erdigunean, VII. Oroimenaren Astean

-->

Las mujeres han sido las protagonistas indiscutibles en la programación de la VII Semana de la Memoria organizada por Galdakao Gogora. Las visitas al Cinturón de Hierro, las charlas y la exposición han tenido una muy buena acogida. ¡Gracias a todas y a todos por participar y apoyarnos!

Ez genuen eguraldia lagun izan Burdin Hesia ezagutzera Altamira auzunera eta inguruetara egindako lehenengo irteeran, maiatzaren 12an. Goiz iluna izan zen, eta euria atertu barik. Hala ere, ia 30 lagun batu ginen, tartean, Berbalagun taldeko zenbait kide. Bigarren ibilaldian, hilaren 19an, eguraldia askoz hobea izan zen, eta 70 lagunetik gora batu ginen, Bekea eta Bekelarreko lubaki, aterpe eta bunkerrak ikusten. Jendea gogotsu zegoen irteera bietan, eta beste urte batzuetako “errepikatzaile” asko zeuden, gainera.

Guardasolak eskuan, egin genuen ibilaldia. 

Jende pilotxua batu genuen bigarren irtenaldian. 

Emakumeak izan ditugu protagonista aurten, Galdakao Gogora elkarteak antolatutako VII. Oroimenaren Astean, bai berbaldi eta erakusketa, bai parte-hartzaileei dagokienez ere. Galdakaoko hainbat emakumeren bizipenak jasotzen dituen ikus-entzunezkoa proiektatu genuen Gandasegin, maiatzaren 15ean. Manuela Arrieta, Maria Luisa Belaustegi, Maria Luisa Bilbao, Epifania Gaztelu, Josefi Gaztelu, Nieves Gonzalez, Irene Mendiguren, Ilu Sagardui eta Eusebia Uriarte galdakoztarrek gerra eta errepresioaren inguruan bizi izandakoak kontatu zizkiguten bideoan, eta ostean, bertan izan ziran geugaz, barriketan, Maria Luisa, Nieves, Ilu y Kontxi Belandia. Ekitaldi benetan polita eta hunkigarria izan zen.

 

Mónica Calvo Ortizek, Galdakaoko kazetari eta antropologoak, “Emakumea, gerra eta errepresioa kartzelan. Orueko Txaleta” berbaldia egin zuen, eguenean, hilaren 17an. Bilboko Santutxu auzunean egon zen emakumeen kartzelaren ingurukoak kontatuko zizkigun Calvok. Gandasegira hurreratu ziren askorentzat gauza berria zen Orue txaleta, eta Usansolo La Josefinan jazotakoak kontatu zizkigun entzuleetako batek. Gandasegin bertan, gainera, “Emakumea, gerra eta errepresioa” erakusketa ikusgai egon zen.

Datu ezezagun ugari azaldu zizkigun Mónica Calvo Ortiz ikerlariak Orueko kartzelaren inguruan. 

Pozarren gaude zazpigarren edizioak izandako harreragaz. Beste behin ere, eskerrik asko VII. Oroimenaren Astean parte hartu duzuen guzti-guztiei! 

Texto: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora

Imágenes: Kepa Lizarraga Sainz