Kontxi Belandia Lekue, gure memoriaren jagole finari, agur

Eguenean, hilaren 3an, Euskerearen Egunaren barruan, Kontxi Belandia Lekue, amama Kontxi, omendu eben Galdakaoko hainbat alkarte eta taldek, Udalagaz batera. Torrezabalen izan zan ekitaldia, bertsoz, musikaz, irudiz betetako ekitaldia hunkigarria izan zan benetan be. 

Galdakao Gogora be bertan izan zan, Kontxi gure informatzaile eta jarraitzale kuttunetakoa zan eta. Ondoko testutxu hau leidu eban Nagore Ferreira Zamalloak alkartearen izenean: 

Galdakao Gogorak hasikera-hasikeratik izan eban Kontxi alboan, lehenengo momentutik. Geitu geuntson bakotxean, beti  egoan prest; prest berba egiteko, prest parte hartuteko… beti, eskuzabal, eta beti emoteko prest.  

Nahiz eta guk, berez, bere umezaroko eta gaztaroko bizipen gogor eta gordinak gogoratuarazoten eutsaguzan. Eta halanda be, ez genduan egundo ezezkorik jaso. Eta hori eskertzekoa da.

Makinatxu bat gauza kontau euskuzan Kontxik urteetan: gerrea bera zelan bizi izan eban, Frantziara hiru urterako joan beharra, hango familiagaz bizi izandakoak, etxera bueltau eta ezebe barik topetea, kriada ibillitako sasoia… hainbat eta hainbat kontu. Eta gogorrenak  be, horrek be, beti irriparrea ezpainetan eukala kontau euskuzan.

Baina, gure informatzaile kuttunetakoa izateaz aparte, Galdakao Gogorak Memoriaren Astean antolatutako berbaldi eta erakusketa dan-danetara etorri jakun, eta beti lehenengo illaran. Beti parte hartuteko prest, galderak eginez, iruzkinak…

Orain urte bi, barriz, emakumea eta memoria izan genduzan aztergai gure Memoriaren Astean, eta entzule eta informatzaile izatetik hizlari eta protagonista izatera pasau zan arrasti horretan. Amaieran ikusiko doguz egun horretako irudiak eta sarritan kantetan eban kantatxu bat be bai.

Aprillean joan jakun Kontxi, eta oraindino ezin sinistuta gagoz, edozein momentutan kalean beragaz topo egingo dogulakoan. Alai eta umoretsu, beti prest, beti lehenengo lerroan, halantxik gogoratuko dau Galdakao Gogorak Kontxi. Eta beti kantari, eta beti “Iufiiii!” esanez.

Halandaxe, Galdakao Gogoraren izenean, Kontxi Belandia Lekue, gure memoriaren jagole finari, agur.

Eta, amaieran, 2018ko Memoriaren Astean antolatutako Emakumea eta Memoria mahainguruko irudiekaz alkarteko Kepa Lizarragak ikus-entzunezko hunkigarria ondu eban. 

Galdakao 'askatu' ebeneko jaiak

Aurtengo Santa Kurtzetako jaiak ez doguz zati baten ahaztuko. Bagilean jakin genduan bertan behera geratuko zirela, Covid-19-k eragindako egoerea dala eta. 2020a, beraz, jai bakoa izan da. Orain 82 urte, hain zuzen be, beste arrazoi guztiz diferenteekaitik baina, 1938an, nekez ahaztuteko jaiak egin ebezan be. 

Galdakao “askatu” eben lehenengo urteurrena zala eta, egun biko ospakizunak antolatzea otu jakon orduko Udalari. Jaiek ospakizun eta ondo pasetako atxakia baino, bestelako helburua euken, jakina. Herritar gehien-gehienak Errepublikaren aldekoak izanda, edozein zala euren alderdia, faxistak Galdakao hartu eben eguna ospatzea zigorra zan, zigorraren ganeko zigorra, eta hildakoen memoria laidotzea. 

Errepresinoa, erbestea, fusilamenduak, gosea eta bildurra nagusi herrian, eta ganera “Galdakaoren askapena”ren urteurrena ospatu beharra. 

Irudiotan, 1938ko "jaien" egitaraua, eta 1937ko bagilaren 16ko irudia, nazionalek ataratakoa, herrian sartu zirenean. (Espainiako Liburutegi Nazionaleko argazki-agiritegia)

Jaiak bagilaren 14 eta 15ean egin ziren. Iruñeko Reketeen Bandeak edegi ebazan “ospakizunak” arrastiko zazpiretan. Emonaldiaren ostean, errosarioa errezetan joateko gonbitea egin eben Elexalden. Eta amaitzeko, urtebete lehenago Francoren tropak herrira sartu ziren simulakroa egin eben, eta herritarrak be parte hartzera animau ebezan.

Hurrengo eguna be eleizan hasi eben, parrokian, goizeko zortziretan; eta, hamarretan, Santa Barbarako landan, kanpainako mezea. Tropen desfilea etorren gero, eta amaieran, “Galdakaoko martirien” omenezko monumentuaren inaugurazinoa. Francoren aldeko martiriak ziren, bai. Eguerdian, Iruñeko Reketeen Bandearen emonaldia atzera be, bazkaria eta “aberriaren sendotzearen aldeko” berbaldia. 

Ez daigun ahaztu, Galdakao lorpen handia izan zala nazionalentzat. Leku estrategikoa zan, Burdin Hesiaren giltza, eta Bilbora sartzeko bidea. Horregaitik egozan hain harro, eta horregaitik ospatuarazo eutsien Galdakaoko biztanlei urteurren zital eta lotsagarria. 

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa – Kepa Lizarraga  Sainz (Galdakao Gogora)

*Oharra: Artikulu hau Binke! hilabetekariaren 2020ko iraileko zenbakian. 

Gure memoriaren jagoleei, agur

Azkenengo asteotan, konfinamendu sasoi ilun honeetan, gure informatzaile kutun bi joan jakuz, Josefi Gaztelu Izkoa eta Kontxi Belandia Lekue. Eta euren belaunaldiko beste hamaika be joan dira hilabeteotan, gure memoria eta historiaren ale txiki baina ezinbestekoak.

Egunotan Josefi eta Kontxigaz izandako barriketaldiak gogoratu doguz Galdakao Gogorako kideok, izan be eurei esker aberastu dogu gure herriaren memoria historikoa, eta baita gu geu be.

Orain urte batzuk alkarrizketatu genduzan Josefi eta Epi ahiztak, eurak jaiotako etxean bertan, Aperribain. Gerra sasoian 10 urte inguru besterik ez eukezan, baina makinatxu bat kontu gogoratzen ebezan. Berbarako, gogoan euken zelan gauero jenteak iges egiten eban herritik, gerratik iges, bakotxak ahal eban moduan: “Tirrin-tirrin, gauero-gauero karroak gure etxe ondotik pasetan entzuten genduzan”.

Eta ez euken ahazteko be, euren etxe aurrean, ortuan, miliziano bi lurperatuta dagozala, edo behin euren ama, bonbetatik igesi, Urbiko aterpetxera arineketan doala, zelan gonea zulatuta amaitu eban, baina bera zauri barik. Ez sinestekoa!

Kontxik be sarri-sarri kontau euskuzan umetan bizi izandakoak, bizipen gogorrak baina beti be alai eta umoretsu kontautakoak. Kontxik gogoan eukazan bonbardaketak, zelan ahaztu! “Letxerue” eta “Alcahuete” hegazkinak hurreratzen zirenean egiten eben zaratea ez zan beti bera: “Zaratearen arabera, bagenkien bonba asko edo gitxi, zenbateko kargea ekarren. Zer zan ha!”.

Gerrea ez eze, gerraostea be gogorra izan zan Kontxi eta bere etxekoantzat. “Barkua hartu eta Ingalaterrara goazelakoan, Frantzian agertu ginan, han hiru urte egin genduzan. Han be gerrea hasi, eta Galdakaora buelta behar izan zan”.

Josefi, Kontxi eta beste guzti-guztiei, gure memoriaren jagole fin guztiei, gure eskerrik handiena, bihotz bihotzez. Gugan begoz dan-danak, gure bihotzetan, eta gure memorian.

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora
Erretratua: Josefi Gaztelu Izkoaren familia eta Binke! aldizkaria. 

Goizean goizetik etorten zan “El lechero”

Egunero, edo ia egunero, goizeko zazpiretan, etorten zan. Goiztiarra zalako hasi ziren “El lechero” (euskeraz “esneduna”) geitzen, haren moduan goizean goizetik agertzen zalako. Condor Legioko azterketa edo miaketa abioia zan, seguruenik Heinkel He 46 edo 70 bat izango zan.

“El lechero” ikuskapen hegazkinaren beharretako bat erretratu honen modukoak egitea zan; izan be, arerioen tropak non egozan, aterpeen barri jaso, eta azken baten, espioitza lana egitea zan bere helburua.

Erretratua: Espainiako Liburutegi Nazionaleko argazki-artxiboa.

Irudian, ezkerretik eskoira, Plazakoetxe, Tximelarre eta Zugutzu ikusten dira. Abioia Usargoiti inguruan dabil argazkiak egiten. 1937ko bagilaren 18an atara eben erretratua, Francoren tropak Galdakaon sartu eta hiru egunetara.

Urteotan jasotako lekukotzetan behin baino gehiagotan aitatu izan deuskue hegazkin hau. Kontuan izan 1937ko udabarrian, Galdakao faxisten eskuetan geratu arte, ia goizero ikusten ebela Galdakaoko herritarrek “Esneduna”. Hilabete horreetan 18 bat bonbardaketa izan ziran gure herrian, eta odoltsuena, zalantza barik, Plazakoetxekoa izan zan.

Antza, Bizkaiko beste herri batzutara ere joaten zan, eta herriaren arabera, izen desbardinak eukazan: “El alcahuete”, berbarako, Basaurin; “El chivato”, eta abar. Abioi ezaguna zan, zoritxarrez. 




Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora