Bost galdakoztar Erorien Haranean

Hainbat urteren ostean, Erorien Harana eta Francisco Franco diktadorea gaurkotasun

handiko gaiak izan doguz asteotan.

Gerrako presoek eregi eben Erorien Harana, 1940tik 1958ra bitartean. Monumentua

“Gurutzadako heroi eta martirien” omenez edegi zan, eta hantxe hilobiratu ebezan

Francoren alde, nazionalekaz, hildakoak.

Baina, handik denpora batera, gerran hildako errepublikazaleen gorpuak ere eroan

ebezan Erorien Haranera, gehienetan familiei ezer esan barik eta euren borondatearen

kontra.

Basilikako kriptak 1959an inauguratu ziran; ordurako 8.746 gorpu egozan han.

Azkenengo gorpuak 1983an sartu ebezan. Edozelan be, 33.833 gorpu ei dagoz

lurperatuta gaur egun, eta horreen artean, 12.410 identifikatu barik. Tartean hainbat

euskal herritar dagoz, Errepublikaren alde zein kontra burrukan ibilitakoak.

Bizkaiko Artxibategi Historikoan, 1952ko agiri batean jasoten danez, bost galdakoztar

dagoz lurperatuta Erorien Haranean. “Gurutzadan” hildakoak ei dira, “martiriak”, eta

euren etxekoek baimena emon ei eben gorpuak hara eroateko.

Bost galdakoztar honeek nazionalen aldean egin eben burrukan, baina ezin jakin ziur

euren borondatez edo kontra egin eben. Izan be, jakin badakigu, 1937ko bagilean,

Galdakao hartu ostean, nazionalek hainbat gizon gogoz kontra mobilizau ebezala, eta

frontean euren alde burrukan egitera derrigortu. Aukera bi emoten eutsiezan: han

bertan tiro bategaz hil edo frentera joan.

Etxekoek Erorien Haranera eroateko baimena emon ebela dinoe agiriek, baina hori be

ez da guztiz adierazgarria, izan be nor ausartu ezetz esatera sasoi hareetan?

Eta posible da aitatzen diran bost galdakoztarrez aparte, gehiago egotea be. Gorpu

asko dagoz-eta izen barik eta edozelan lurperatuta. Ia, berandu bada be, familiek

aukera daukien oraingoan etxekoen gorpuak berreskuratu eta eurak gura daben

lekuan eta moduan lurperatzeko.

Egilea: Galdakao Gogora elkartea

1937ko Santakurtzen aurretik jazo zan...

Gatxa da orain dala 82 urteko Santakurtzetan pentsetea, ezta? Zelan izango ete ziran orduko jaiak? Zer egiten ete eben gazteek? Badakigu jakin be, baina, 1937ko Santakurtzak latzak izango zirala.

Tropa nazionalak bagilaren 15ean sartu ziran herrira. Errepresino gogorra hasi eben orduan faxistek: atxiloketak, jazarpenak... Inuntziagako txaleta kartzela bihurtu eben, eta han sartu ebezan hainbat lagun. Horretako batzuk gero Bilboko Santutxu auzunean egoan Larrinagako kartzelara bialdu ebezan.

Talde horretan egozan Angel Arostegi Bilbao, Valentin Mandaluniz Ealo (erretratuan), Jose Luis Zabala Bilbao eta Santiago Celaya Sagarduy gazteak. Handik hilabetera epaitu ebezan, garagarrilaren 27an, eta heriotza zigorra jaso eben dan-danek. Zeintzuk ziran delituak zigor hain gogorra jasoteko? “Eskoiko jentea mehatxatu eta iraindu” edo “batzorde gorri separatistetako kidea izatea” moduko delitu barregarriak ziran danak.

                Erretratuetan, Valentin Mandaluniz eta Pedro Asua. 

Santakurtzak hasi baino astebete lehenago fiusilau ebezan, irailaren 7an, Derioko kanposantuko hormaren kontra.

Beste herritar batzuk be fusilau ebezan faxistek, 1937ko garagarriletik 1938ko zezeila bitartean: Pedro Asua Zubiaur (erretratuan), Pedro Abadia Barrutia, Juan Uriarte Santa Cruz, Andres Hormatexe Egiluz eta Dei Egileor Arostegi. Eta gehiago be egongo dira beharbada fusilauen artean, nahiz eta ez daukagun gehiagoren barririk.

Edozelan be, ez dagiguzan ahaztu 82 pasau arren. Memoriarako eskubidea daukie eurek eta guk eurak gogoratzeko betebeharra.

 Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora

Erretratuak: Galdakao Gogoraren artxiboa

Galdakaoko VIII. Memoriaren Astea

Galdakaoko VIII. Memoriaren Astea

Ekainak 15, zapatua

9:00etan, Kurtzeko plazan

Galdakaoko Burdin Hesia ezagutzeko bisita gidatua. Altamirako bunker eta lubakiak.

Ekainak 17, astelehena

19:00etan, Gandasegin

“La letra con sangre entra” dokumentala eta solasaldia.

Ekainak 18, martitzena

19:00etan, Gandasegin

"Escuela franquista. Represión y adoctrinamiento”, Hilario Murua UPV/EHUko irakaslearen berbaldia.

Ekainak 22, zapatua.

9:00etan, Kurtzeko plazan

Galdakaoko Burdin Hesia ezagutzeko bisita gidatua. Bekea-Bekelarre inguruko lubaki eta bunkerrak.

VIII Semana de la Memoria de Galdakao

15 de junio, sábado

9:00, Plaza de la Cruz

Visita guiada por el Cinturón de Hierro. Trincheras, bunkers y refugios de Altamira.

17 de junio, lunes

19:00, Gandasegi

"La letra con sangre entra” documental y charla.

18 de junio, martes

19:00, Gandasegi

“Escuela franquista. Represión y adoctrinamiento”. Conferencia de Hilario Murua, profesor de la UPV/EHU.

22 de junio, sábado

9:00, Plaza de la Cruz

Visita guiada por el Cinturón de Hierro. Bunkers, trincheras y refugios de Bekelarre y alrededores.

Begiradak

Gerrea hur egoan, ate joka, eta 1936ko bagilaren 15ean sartu zan bete-betean gure herrira. Francoren tropak harro eta pozarren egozan, Galdakao lorpen handia zan, eta Bilbo hantxe bertan egoan.

Askorentzat euren bizitzako egunik gordinenak hasteko egozan. Nazionalak herrian sartu ziranean hasi zan errepresinoa, atxiloketak, jazarpena... Inuntziaga txaleta behin-behineko kartzela bihurtu eben. Gaur egungo Iturrondo plazea eta Juan Bautista Uriarte kalearen artean egoan Inuntziaga. Hara eroan ebezan atxilotuak, ostean sailkatu eta kartzeletara eroateko; batzuk epaiketa izango eben, eta beste batzuk zuzenean fusilatu ebezan.

Ia ez dakigu ezer erretratuotako personetaz, asko Galdakaokoak izango dira, herritarrak, eta beste batzuk azkenengo momentura arte burrukan egin eben batailoietako gudari eta milizianoak.

Begirada esanguratsuak dira, batzuk zuzenean begiratzen deutsie argazkilari frankistearen objektiboari, amorruz, beste batzuk begirada apalduta daukie... Nongoak izango ete dira? Zer jazo zan eurekaz?

Euretako baten bat ezagutzen badozu, idatzi egiguzu: galdakaogogora@gmail.com

Argazkia: Espainiako Liburutegi Nazionaleko artxiboa

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa / Galdakao Gogora

Zubi baten historia

Konturatzen ez bagara be, Galdakaon oraindino agerian dagoz 1936ko gerrako makinatxu bat zauri. Horreetako bat Plazakoetxen erakusten deusku Ibaizabal errekeak, ur-etorri txikia daukanean. Han, Plazakoetxeko zubi zaharraren zutabeak ikusten dira, Zugutzuko aldean.

1937ko bagilean errementarazo eben zubia, tropa frankistei Bilborako bidea gatxago egiteko. Bagilaren 15ean hartu eben nazionalek Galdakao, eta erretratu hau hurrengo egunean egin zan, Tximelarretik. Zubia txiki-txiki eginda ikusten da, eta atzerago Torrezabalekoa, ostera, osorik. Torrezabaleko zubi hori erabili eben frankistek Upo mendiraino ailegetako, eta holan iges egiterik euki ez eben tropa errepublikarrak Artetan inguratu ebezan.

Galdakao Gogorakook batu doguzan lekukotzen arabera, Santotxikerra baselizaren ondoan nazionalek 20 bat lagun fusilau ebezan, han bertan. Zaurituak ziran danak, defendiduteko aukerarik be ez eben euki, ezta epaiketarik, ez ezebez. Hareen gorputzak han bertan geratu ziran, lurperatu barik.

Behin Galdakao hartu ebenean, frankistek segiduan hasi ebezan atxiloketak eta epaiketa sumarisimoak. Areatzan jaio, baina Galdakaon bizi zan Damian Olea Atutxa izan zan atxilotuetako bat. Dinamitan egiten eban behar eta UGT sindikatuko afiliaua zan. Plazakoetxeko zubia berak leherrarazo ebala-eta atxilotu eben. 1937ko abenduaren 18an heriotza zigorra ezarri eutsien, ezelango frogarik egon ez arren, epaiketako agirietan ikusten dan lez.

Azkenean ez eben fusilau, Valentin Mandaluniz Ealok azaldu ebanez, astuariarrak izan zirelako leherketaren arduradunak. Hogeita hamar urte be ez eukazan Valentin gazteak ez eban halango zorterik izan, eta Derion fusilau eben bera, irailean, “rojo separatista” izatearren. Damiani hil arteko kartzela zigorra ezarri eutsien.

Aurrerantzean, zubi honeen inguruetatik pasaukeran, beste modu batera ikusiko dozuz oraindino han ikusten diran zubi zaharraren harri zaharrak. Historia asko daukien harriak dira, geure herriaren historia, azken baten.

Argazkia: Espainiako Liburutegi Nazionaleko artxiboa

Testua: Tomas Madina Etxebarria – Nagore Ferreira Zamalloa / Galdakao Gogora