Eskolea kuartel bilakatu zanean

Kurtzeko eskolek, edo Gandasegikoek, historia bitxia daukie, eta tartean ustebako bat.

1912an inaugurau eben eskolea, eta handik urte batzutara, 1927ko abuztuan berrizendatu zan. Remigio Gandasegiren abizena hartu eban, Valladoliden artzapezpiku zan galdakoztarraren omenez, hain zuzen be.

Baina aldaketarik handiena, zalantza barik, hamar urtera etorri zan, eskolak kuartel bihurtu ziranean, eta militarrez bete ziranean ordura arte umeek erabilitako ikasgelak. Gerra sasoian eraikin asko berrerabili ziran, gure eskolakaz egin zan lez. 

 

Izan be, Gandasegi EAE-ANV (Eusko Abertzale Ekintza-Acción Nacionalista Vasca) alderdiko ANV 4 “Azkatasuna” (Ingeniarien 8.a) izeneko batailoiaren kuartela izan zen hilabete gitxi batzutan, 1937ko apiriletik aurrera. Hasiera baten, 252 gudari batu ziran. 

Zulatzaile edo zapadoreen batailoia zan, eta gotortze beharrak egitea zan euren zeregin nagusia. Behar sano garrantzitsua zan, fronteko lubakiak gotortzeaz arduratzen ziran, alanbre-hesiak han eta hemen ipini, zubiak eregi, bideak egin edo garbitu… Batzuetan lehen lerroan egoten ziran, eta beste batzuetan bigarren lerroan, momentuko beharrizanen arabera, eta sarritan gabaz, abioiek ez ikusteko. Askotan, ganera, burrukan egin behar izaten eben, beste soldaduekaz batera. 

Gogoratu daigun Galdakao leku estrategikoan egoala kokatuta; alde batetik Burdin Hesiaren “giltza eta erdigunea” zan, Francoren tropek behin baino gehiagotan nabarmendu eben moduan, eta beste alde batetik, gurean gerrako industria sano garrantzitsua egoan, hemen egozan eta Dinamita eta Cantabrica lantegiak. 

Azkatasuna batailoiko gudariek makinatxu bat behar egin zituzten gerran fronteko lehenengo lerroan: Zugaztietan, Lemoatxan, Urkulun, Gaztelumendin, Santo Domingon, Arraizen… 

Bagila hasierarako, nazionalek Galdakao hartu orduko, Etxebarrira eroan eben kuartela. Tropa nazionalak hilaren 19an Bilbora sartu ostean be, beharrean tinko segidu eben Azkatasunako gudariek. Atzera-egite edo erretira babestu eben, atseden barik, Kantabriako Laredo herrira heldu arte. 

Kurtzeko plazara zoazienean, eta eskolak aurrez aurrez daukazuezenean, seguru beste modu batera begiratuko dozuela, ezta?

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa (Galdakao Gogora)

Kontxi Belandia Lekue, gure memoriaren jagole finari, agur

Eguenean, hilaren 3an, Euskerearen Egunaren barruan, Kontxi Belandia Lekue, amama Kontxi, omendu eben Galdakaoko hainbat alkarte eta taldek, Udalagaz batera. Torrezabalen izan zan ekitaldia, bertsoz, musikaz, irudiz betetako ekitaldia hunkigarria izan zan benetan be. 

Galdakao Gogora be bertan izan zan, Kontxi gure informatzaile eta jarraitzale kuttunetakoa zan eta. Ondoko testutxu hau leidu eban Nagore Ferreira Zamalloak alkartearen izenean: 

Galdakao Gogorak hasikera-hasikeratik izan eban Kontxi alboan, lehenengo momentutik. Geitu geuntson bakotxean, beti  egoan prest; prest berba egiteko, prest parte hartuteko… beti, eskuzabal, eta beti emoteko prest.  

Nahiz eta guk, berez, bere umezaroko eta gaztaroko bizipen gogor eta gordinak gogoratuarazoten eutsaguzan. Eta halanda be, ez genduan egundo ezezkorik jaso. Eta hori eskertzekoa da.

Makinatxu bat gauza kontau euskuzan Kontxik urteetan: gerrea bera zelan bizi izan eban, Frantziara hiru urterako joan beharra, hango familiagaz bizi izandakoak, etxera bueltau eta ezebe barik topetea, kriada ibillitako sasoia… hainbat eta hainbat kontu. Eta gogorrenak  be, horrek be, beti irriparrea ezpainetan eukala kontau euskuzan.

Baina, gure informatzaile kuttunetakoa izateaz aparte, Galdakao Gogorak Memoriaren Astean antolatutako berbaldi eta erakusketa dan-danetara etorri jakun, eta beti lehenengo illaran. Beti parte hartuteko prest, galderak eginez, iruzkinak…

Orain urte bi, barriz, emakumea eta memoria izan genduzan aztergai gure Memoriaren Astean, eta entzule eta informatzaile izatetik hizlari eta protagonista izatera pasau zan arrasti horretan. Amaieran ikusiko doguz egun horretako irudiak eta sarritan kantetan eban kantatxu bat be bai.

Aprillean joan jakun Kontxi, eta oraindino ezin sinistuta gagoz, edozein momentutan kalean beragaz topo egingo dogulakoan. Alai eta umoretsu, beti prest, beti lehenengo lerroan, halantxik gogoratuko dau Galdakao Gogorak Kontxi. Eta beti kantari, eta beti “Iufiiii!” esanez.

Halandaxe, Galdakao Gogoraren izenean, Kontxi Belandia Lekue, gure memoriaren jagole finari, agur.

Eta, amaieran, 2018ko Memoriaren Astean antolatutako Emakumea eta Memoria mahainguruko irudiekaz alkarteko Kepa Lizarragak ikus-entzunezko hunkigarria ondu eban. 

Galdakao 'askatu' ebeneko jaiak

Aurtengo Santa Kurtzetako jaiak ez doguz zati baten ahaztuko. Bagilean jakin genduan bertan behera geratuko zirela, Covid-19-k eragindako egoerea dala eta. 2020a, beraz, jai bakoa izan da. Orain 82 urte, hain zuzen be, beste arrazoi guztiz diferenteekaitik baina, 1938an, nekez ahaztuteko jaiak egin ebezan be. 

Galdakao “askatu” eben lehenengo urteurrena zala eta, egun biko ospakizunak antolatzea otu jakon orduko Udalari. Jaiek ospakizun eta ondo pasetako atxakia baino, bestelako helburua euken, jakina. Herritar gehien-gehienak Errepublikaren aldekoak izanda, edozein zala euren alderdia, faxistak Galdakao hartu eben eguna ospatzea zigorra zan, zigorraren ganeko zigorra, eta hildakoen memoria laidotzea. 

Errepresinoa, erbestea, fusilamenduak, gosea eta bildurra nagusi herrian, eta ganera “Galdakaoren askapena”ren urteurrena ospatu beharra. 

Irudiotan, 1938ko "jaien" egitaraua, eta 1937ko bagilaren 16ko irudia, nazionalek ataratakoa, herrian sartu zirenean. (Espainiako Liburutegi Nazionaleko argazki-agiritegia)

Jaiak bagilaren 14 eta 15ean egin ziren. Iruñeko Reketeen Bandeak edegi ebazan “ospakizunak” arrastiko zazpiretan. Emonaldiaren ostean, errosarioa errezetan joateko gonbitea egin eben Elexalden. Eta amaitzeko, urtebete lehenago Francoren tropak herrira sartu ziren simulakroa egin eben, eta herritarrak be parte hartzera animau ebezan.

Hurrengo eguna be eleizan hasi eben, parrokian, goizeko zortziretan; eta, hamarretan, Santa Barbarako landan, kanpainako mezea. Tropen desfilea etorren gero, eta amaieran, “Galdakaoko martirien” omenezko monumentuaren inaugurazinoa. Francoren aldeko martiriak ziren, bai. Eguerdian, Iruñeko Reketeen Bandearen emonaldia atzera be, bazkaria eta “aberriaren sendotzearen aldeko” berbaldia. 

Ez daigun ahaztu, Galdakao lorpen handia izan zala nazionalentzat. Leku estrategikoa zan, Burdin Hesiaren giltza, eta Bilbora sartzeko bidea. Horregaitik egozan hain harro, eta horregaitik ospatuarazo eutsien Galdakaoko biztanlei urteurren zital eta lotsagarria. 

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa – Kepa Lizarraga  Sainz (Galdakao Gogora)

*Oharra: Artikulu hau Binke! hilabetekariaren 2020ko iraileko zenbakian. 

Gure memoriaren jagoleei, agur

Azkenengo asteotan, konfinamendu sasoi ilun honeetan, gure informatzaile kutun bi joan jakuz, Josefi Gaztelu Izkoa eta Kontxi Belandia Lekue. Eta euren belaunaldiko beste hamaika be joan dira hilabeteotan, gure memoria eta historiaren ale txiki baina ezinbestekoak.

Egunotan Josefi eta Kontxigaz izandako barriketaldiak gogoratu doguz Galdakao Gogorako kideok, izan be eurei esker aberastu dogu gure herriaren memoria historikoa, eta baita gu geu be.

Orain urte batzuk alkarrizketatu genduzan Josefi eta Epi ahiztak, eurak jaiotako etxean bertan, Aperribain. Gerra sasoian 10 urte inguru besterik ez eukezan, baina makinatxu bat kontu gogoratzen ebezan. Berbarako, gogoan euken zelan gauero jenteak iges egiten eban herritik, gerratik iges, bakotxak ahal eban moduan: “Tirrin-tirrin, gauero-gauero karroak gure etxe ondotik pasetan entzuten genduzan”.

Eta ez euken ahazteko be, euren etxe aurrean, ortuan, miliziano bi lurperatuta dagozala, edo behin euren ama, bonbetatik igesi, Urbiko aterpetxera arineketan doala, zelan gonea zulatuta amaitu eban, baina bera zauri barik. Ez sinestekoa!

Kontxik be sarri-sarri kontau euskuzan umetan bizi izandakoak, bizipen gogorrak baina beti be alai eta umoretsu kontautakoak. Kontxik gogoan eukazan bonbardaketak, zelan ahaztu! “Letxerue” eta “Alcahuete” hegazkinak hurreratzen zirenean egiten eben zaratea ez zan beti bera: “Zaratearen arabera, bagenkien bonba asko edo gitxi, zenbateko kargea ekarren. Zer zan ha!”.

Gerrea ez eze, gerraostea be gogorra izan zan Kontxi eta bere etxekoantzat. “Barkua hartu eta Ingalaterrara goazelakoan, Frantzian agertu ginan, han hiru urte egin genduzan. Han be gerrea hasi, eta Galdakaora buelta behar izan zan”.

Josefi, Kontxi eta beste guzti-guztiei, gure memoriaren jagole fin guztiei, gure eskerrik handiena, bihotz bihotzez. Gugan begoz dan-danak, gure bihotzetan, eta gure memorian.

Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora
Erretratua: Josefi Gaztelu Izkoaren familia eta Binke! aldizkaria. 

Goizean goizetik etorten zan “El lechero”

Egunero, edo ia egunero, goizeko zazpiretan, etorten zan. Goiztiarra zalako hasi ziren “El lechero” (euskeraz “esneduna”) geitzen, haren moduan goizean goizetik agertzen zalako. Condor Legioko azterketa edo miaketa abioia zan, seguruenik Heinkel He 46 edo 70 bat izango zan.

“El lechero” ikuskapen hegazkinaren beharretako bat erretratu honen modukoak egitea zan; izan be, arerioen tropak non egozan, aterpeen barri jaso, eta azken baten, espioitza lana egitea zan bere helburua.

Erretratua: Espainiako Liburutegi Nazionaleko argazki-artxiboa.

Irudian, ezkerretik eskoira, Plazakoetxe, Tximelarre eta Zugutzu ikusten dira. Abioia Usargoiti inguruan dabil argazkiak egiten. 1937ko bagilaren 18an atara eben erretratua, Francoren tropak Galdakaon sartu eta hiru egunetara.

Urteotan jasotako lekukotzetan behin baino gehiagotan aitatu izan deuskue hegazkin hau. Kontuan izan 1937ko udabarrian, Galdakao faxisten eskuetan geratu arte, ia goizero ikusten ebela Galdakaoko herritarrek “Esneduna”. Hilabete horreetan 18 bat bonbardaketa izan ziran gure herrian, eta odoltsuena, zalantza barik, Plazakoetxekoa izan zan.

Antza, Bizkaiko beste herri batzutara ere joaten zan, eta herriaren arabera, izen desbardinak eukazan: “El alcahuete”, berbarako, Basaurin; “El chivato”, eta abar. Abioi ezaguna zan, zoritxarrez. 




Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora

Bost galdakoztar Erorien Haranean

Hainbat urteren ostean, Erorien Harana eta Francisco Franco diktadorea gaurkotasun

handiko gaiak izan doguz asteotan.

Gerrako presoek eregi eben Erorien Harana, 1940tik 1958ra bitartean. Monumentua

“Gurutzadako heroi eta martirien” omenez edegi zan, eta hantxe hilobiratu ebezan

Francoren alde, nazionalekaz, hildakoak.

Baina, handik denpora batera, gerran hildako errepublikazaleen gorpuak ere eroan

ebezan Erorien Haranera, gehienetan familiei ezer esan barik eta euren borondatearen

kontra.

Basilikako kriptak 1959an inauguratu ziran; ordurako 8.746 gorpu egozan han.

Azkenengo gorpuak 1983an sartu ebezan. Edozelan be, 33.833 gorpu ei dagoz

lurperatuta gaur egun, eta horreen artean, 12.410 identifikatu barik. Tartean hainbat

euskal herritar dagoz, Errepublikaren alde zein kontra burrukan ibilitakoak.

Bizkaiko Artxibategi Historikoan, 1952ko agiri batean jasoten danez, bost galdakoztar

dagoz lurperatuta Erorien Haranean. “Gurutzadan” hildakoak ei dira, “martiriak”, eta

euren etxekoek baimena emon ei eben gorpuak hara eroateko.

Bost galdakoztar honeek nazionalen aldean egin eben burrukan, baina ezin jakin ziur

euren borondatez edo kontra egin eben. Izan be, jakin badakigu, 1937ko bagilean,

Galdakao hartu ostean, nazionalek hainbat gizon gogoz kontra mobilizau ebezala, eta

frontean euren alde burrukan egitera derrigortu. Aukera bi emoten eutsiezan: han

bertan tiro bategaz hil edo frentera joan.

Etxekoek Erorien Haranera eroateko baimena emon ebela dinoe agiriek, baina hori be

ez da guztiz adierazgarria, izan be nor ausartu ezetz esatera sasoi hareetan?

Eta posible da aitatzen diran bost galdakoztarrez aparte, gehiago egotea be. Gorpu

asko dagoz-eta izen barik eta edozelan lurperatuta. Ia, berandu bada be, familiek

aukera daukien oraingoan etxekoen gorpuak berreskuratu eta eurak gura daben

lekuan eta moduan lurperatzeko.

Egilea: Galdakao Gogora elkartea

1937ko Santakurtzen aurretik jazo zan...

Gatxa da orain dala 82 urteko Santakurtzetan pentsetea, ezta? Zelan izango ete ziran orduko jaiak? Zer egiten ete eben gazteek? Badakigu jakin be, baina, 1937ko Santakurtzak latzak izango zirala.

Tropa nazionalak bagilaren 15ean sartu ziran herrira. Errepresino gogorra hasi eben orduan faxistek: atxiloketak, jazarpenak... Inuntziagako txaleta kartzela bihurtu eben, eta han sartu ebezan hainbat lagun. Horretako batzuk gero Bilboko Santutxu auzunean egoan Larrinagako kartzelara bialdu ebezan.

Talde horretan egozan Angel Arostegi Bilbao, Valentin Mandaluniz Ealo (erretratuan), Jose Luis Zabala Bilbao eta Santiago Celaya Sagarduy gazteak. Handik hilabetera epaitu ebezan, garagarrilaren 27an, eta heriotza zigorra jaso eben dan-danek. Zeintzuk ziran delituak zigor hain gogorra jasoteko? “Eskoiko jentea mehatxatu eta iraindu” edo “batzorde gorri separatistetako kidea izatea” moduko delitu barregarriak ziran danak.

                Erretratuetan, Valentin Mandaluniz eta Pedro Asua. 

Santakurtzak hasi baino astebete lehenago fiusilau ebezan, irailaren 7an, Derioko kanposantuko hormaren kontra.

Beste herritar batzuk be fusilau ebezan faxistek, 1937ko garagarriletik 1938ko zezeila bitartean: Pedro Asua Zubiaur (erretratuan), Pedro Abadia Barrutia, Juan Uriarte Santa Cruz, Andres Hormatexe Egiluz eta Dei Egileor Arostegi. Eta gehiago be egongo dira beharbada fusilauen artean, nahiz eta ez daukagun gehiagoren barririk.

Edozelan be, ez dagiguzan ahaztu 82 pasau arren. Memoriarako eskubidea daukie eurek eta guk eurak gogoratzeko betebeharra.

 Testua: Nagore Ferreira Zamalloa - Galdakao Gogora

Erretratuak: Galdakao Gogoraren artxiboa